Książki mogą zmieniać poglądy i wywoływać silne emocje. Niektóre z nich zostały nawet zakazane, bo budziły spory lub nie podobały się władzy. W tym artykule pokażemy zakazane książki z Polski i ze świata, które wzbudzały emocje, a czasem nawet wpływały na bieg historii.
Zakazane książki w Polsce i na świecie
Zakazane książki to takie, które kiedyś uznawano za niestosowne do okoliczności lub po prostu obraźliwe. W historii literatury było ich wiele, w tym tekście pokażemy zaledwie te najważniejsze. Książki zakazywano z powodów politycznych, religijnych albo moralnych. Czasem wystarczyło, że poruszały trudne tematy lub nie zgadzały się z powszechnymi opiniami czy obyczajami. Co ciekawe, właśnie te „niebezpieczne” książki często miały największe znaczenie – pobudzały wyobraźnię, zmieniały sposób myślenia i pokazywały ludziom nowe idee. Dlatego warto poznać kilka z nich – tych, które kiedyś budziły kontrowersje, a dziś są symbolem odwagi, wolności i szczerości w sztuce.
Czy w Polsce są zakazane książki?
Obecnie nie ma oficjalnej listy zakazanych tytułów. Każdy może czytać i wydawać książki, o ile nie łamią prawa – na przykład nie propagują totalitaryzmu, nienawiści czy przemocy, ani nie zawierają treści pornograficznych z udziałem nieletnich.
Dawniej jednak było inaczej. W czasach PRL-u i pod zaborami wiele książek cenzurowano lub całkowicie wycofywano z obiegu, zwłaszcza te krytykujące władzę lub pokazujące niezależne myślenie. Dziś takie ograniczenia to rzadkość i dotyczą raczej konkretnych treści, a nie całych książek.
Czym był Indeks Ksiąg Zakazanych i jakie książki były zakazane przez Kościół?
Indeks Ksiąg Zakazanych, czyli Index Librorum Prohibitorum, był listą książek, których Kościół katolicki zabraniał czytać wiernym. Uważano, że zawierają treści sprzeczne z wiarą, moralnością lub nauką Kościoła. Pierwszy taki spis ogłoszono w 1559 roku za papieża Pawła IV, a przez następne cztery wieki był regularnie aktualizowany. Zrezygnowano z niego dopiero w 1966 roku za pontyfikatu papieża Pawła VI.
Na liście znalazło się wiele znanych nazwisk, między innymi Galileusz, Kopernik, Eraz z Rotterdamu, Wolter, Rousseau i Kant. Byli tam też pisarze, których dziś uważa się za klasyków: Victor Hugo, Balzac, Dumas czy Daniel Defoe. Powody wpisania na indeks bywały różne – od herezji i zbyt racjonalnego podejścia do wiary po „niemoralne” treści. Łącznie zakaz objął kilka tysięcy autorów i książek. Dziś indeks już nie obowiązuje, ale pozostaje ciekawym przykładem tego, jak kiedyś Kościół próbował kontrolować, co ludzie czytają.
Jakie książki były zakazane? Lista najpopularniejszych powieści
W historii wiele książek było zakazywanych, bo podważały autorytety, burzyły utarte przekonania albo poruszały trudne i kontrowersyjne tematy. Co ciekawe, to właśnie te najbardziej cenzurowane i krytykowane dzieła często najbardziej wpływały na sposób myślenia ludzi i rozwój kultury. Oto kilka z nich:
Biblia
Biblia to jedna z najważniejszych książek w historii świata – zbiór tekstów religijnych, który stał się podstawą kultury Zachodu. Choć uznawana za świętą, także bywała zakazywana i zmieniana. W średniowieczu nie pozwalano tłumaczyć jej na języki narodowe, żeby ludzie nie mogli samodzielnie interpretować słowa Bożego. Później, w czasach nowożytnych, niektóre fragmenty cenzurowano, by nie podważały autorytetu Kościoła lub władzy.
„Zabić drozda” – Harper Lee
„Zabić drozda” Harper Lee to poruszająca historia o rasizmie, uprzedzeniach i dorastaniu w Ameryce lat 30. XX wieku. Narratorką jest dziewczynka o imieniu Scout, której ojciec, prawnik Atticus Finch, broni czarnoskórego mężczyzny niesłusznie oskarżonego o gwałt. Książka pokazuje niesprawiedliwość społeczną i uczy empatii. Mimo to była wielokrotnie zakazywana w szkołach i bibliotekach ze względu na użycie obraźliwego języka i trudne tematy rasowe. Dziś uznawana jest za jedno z najważniejszych dzieł literatury amerykańskiej.
„Rok 1984” – George Orwell
George Orwell w powieści „Rok 1984” przedstawił ponurą wizję świata, w którym totalitarne państwo kontroluje każdy aspekt życia ludzi. Wszechobecny Wielki Brat, nowomowa i fałszowanie prawdy stały się symbolami zniewolenia jednostki przez władzę. Książka była zakazywana w krajach komunistycznych, bo zbyt dobrze pokazywała mechanizmy propagandy, cenzury i manipulacji. „Rok 1984” do dziś jest jednym z najważniejszych ostrzeżeń przed utratą wolności i niezależnego myślenia.
„Myszy i ludzie” – John Steinbeck
„Myszy i ludzie” Johna Steinbecka to wzruszająca historia o przyjaźni, marzeniach i samotności w czasie Wielkiego Kryzysu w Ameryce. Opowiada o dwóch wędrownych robotnikach – George’u i Lennim – którzy marzą o własnym gospodarstwie, ale ich plany zostają zniszczone przez brutalną rzeczywistość i ludzkie uprzedzenia. Książka porusza ważne tematy: godność człowieka, odpowiedzialność i nierówności społeczne. W czasach PRL-u była zakazana lub ograniczana z powodów ideologicznych. Władze komunistyczne uważały ją za zbyt „pesymistyczną” i „zachodnią”, ponieważ nie przedstawiała Ameryki wyłącznie w negatywnym świetle.
„Folwark zwierzęcy” – George Orwell
„Folwark zwierzęcy” George’a Orwella to alegoryczna opowieść o tym, jak rewolucja obiecująca równość i sprawiedliwość może przerodzić się w nową formę tyranii. Zwierzęta buntują się przeciwko ludziom, ale z czasem ich przywódcy stają się równie okrutni i zachłanni jak dawni władcy. W czasach PRL-u książka była zakazana lub mocno cenzurowana, ponieważ otwarcie krytykowała rewolucję komunistyczną i Związek Radziecki. Władze obawiały się, że mogłaby skłonić czytelników do podważania wiary w system i władzę partii.
„Mechaniczna pomarańcza” – Anthony Burgess
„Mechaniczna pomarańcza” Anthony’ego Burgessa to kontrowersyjna opowieść o młodym Alexie i jego paczce, którzy dopuszczają się przemocy i przestępstw w futurystycznym świecie. Książka porusza trudne tematy: wolną wolę, odpowiedzialność moralną i wpływ państwa na jednostkę, pokazując, że przymusowe „naprawianie” człowieka prowadzi do dehumanizacji. W PRL-u była zakazana lub ograniczana, bo zawierała brutalne sceny przemocy i seksu, które cenzorzy uznali za nieodpowiednie i demoralizujące. Dodatkowo krytycznie przedstawiała rolę państwa w kontroli ludzi, co mogło być odbierane jako aluzja do reżimu komunistycznego.
„Dziennik Anny Frank” – Anne Frank
„Dziennik Anny Frank” to prawdziwe zapiski żydowskiej dziewczynki, która wraz z rodziną ukrywała się przed nazistami w Amsterdamie podczas II wojny światowej. Książka pokazuje codzienne życie w ukryciu, dojrzewanie, marzenia i nadzieje młodej dziewczyny w obliczu okrutnej wojny i prześladowań. W PRL-u książka bywała często cenzurowana lub ograniczana, głównie z powodów ideologicznych – władze obawiały się, że opowieść o losach jednostki i krytyka totalitaryzmu, w tym Niemiec hitlerowskich, może skłaniać do refleksji nad współczesnym systemem politycznym.
„Harry Potter” – J.K. Rowling
Powieści „Harry Potter” J.K. Rowling opowiadają o przygodach młodego czarodzieja i jego przyjaciół w szkole magii, łącząc fantastykę, przyjaźń i walkę dobra ze złem. W niektórych krajach książki były krytykowane lub odradzane dzieciom ze względu na motywy magii, które uznawano za niewłaściwe, a także obawy, że mogą kwestionować tradycyjne wartości religijne lub moralne. Mimo to seria zdobyła ogromną popularność na całym świecie i stała się jednym z najważniejszych fenomenów literatury młodzieżowej XXI wieku.
„Kod Leonarda da Vinci” – Dan Brown
„Kod Leonarda da Vinci” to sensacyjna powieść łącząca historię sztuki, religię i teorie spiskowe. Autor wprowadza czytelnika w świat tajemnic Kościoła i ukrytych znaczeń dzieł Leonarda da Vinci. Książka wywołała kontrowersje, bo przedstawia alternatywną wersję historii Jezusa i chrześcijaństwa, co wielu duchownych uznało za bluźnierstwo. Mimo krytyki i prób ograniczenia jej rozpowszechniania, powieść stała się międzynarodowym bestsellerem.
„Cierpienia młodego Wertera” – Johann Wolfgang Goethe
„Cierpienia młodego Wertera” to klasyczna powieść opowiadająca o nieszczęśliwej miłości młodego Wertera do Lotty. Książka ukazuje wrażliwość i emocjonalność epoki romantyzmu, a także dramat człowieka, który nie potrafi pogodzić się z rzeczywistością. Po publikacji w XVIII wieku odnotowano wiele samobójstw młodych ludzi utożsamiających się z bohaterem, dlatego w niektórych krajach zakazano jej rozpowszechniania. Dziś Werter jest symbolem romantycznego buntu, indywidualizmu i konfliktu między sercem a rozumem.
„Lolita” – Vladimir Nabokov
„Lolita” Vladimira Nabokova to powieść o obsesyjnej miłości do nieletniej dziewczynki wywołała wstrząs w świecie literatury. Vladimir Nabokov w mistrzowski sposób połączył trudny temat moralny z artystycznym pięknem języka. Wielu czytelników i krytyków uznało książkę za nieprzyzwoitą, a w niektórych krajach została zakazana ze względu na podejrzenie o pornografię. Dziś „Lolita” jest uznawana za dzieło, które prowokuje do refleksji nad granicami wolności artystycznej i odpowiedzialności twórcy.
„Mała Apokalipsa” – Tadeusz Konwicki
„Mała Apokalipsa” rozgrywa się w końcowym okresie PRL-u i pokazuje duchową pustkę człowieka zniewolonego przez system. Główny bohater, zrezygnowany intelektualista, otrzymuje absurdalne zadanie – ma dokonać samospalenia w geście protestu. Tadeusz Konwicki z ironią i goryczą opisuje beznadzieję życia w państwie kłamstwa. Książka była zakazana przez komunistyczną cenzurę, bo wprost ujawniała upadek idei socjalistycznych i moralną zapaść władzy.
„Inny świat” – Gustaw Herling-Grudziński
„Inny świat” to jedno z najważniejszych świadectw XX wieku – opis życia w sowieckim łagrze, gdzie człowiek walczy nie tylko o przetrwanie, ale też o zachowanie człowieczeństwa. Autor opiera się na własnych doświadczeniach i ukazuje brutalność systemu komunistycznego i moralne dylematy więźniów. W PRL-u książka była zakazana, bo ujawniała prawdę o Związku Radzieckim, który oficjalnie przedstawiano jako „sojusznika pokoju”. Inny świat stał się symbolem niezłomności ducha i siły prawdy wobec kłamstwa ideologii.
„Zniewolony umysł” – Czesław Miłosz
„Zniewolony umysł” Czesława Miłosza to esej z 1953 roku, w którym autor analizuje, jak ludzie w systemie totalitarnym tracą wolność intelektualną i moralną. Miłosz pokazuje, jak ideologia może podporządkować sobie umysły intelektualistów, którzy z lęku, konformizmu lub wiary w „nowy ład” rezygnują z niezależnego myślenia. Książka była zakazana w PRL-u, bo stanowiła ostry atak na system komunistyczny, ujawniając mechanizmy propagandy, manipulacji i kontroli nad człowiekiem.
Dlaczego zakazane książki wciąż mają znaczenie?
Wszysktie te książki, choć powstały w różnych czasach i były zakazane z różnych powodów, łączy jedno – odwaga w zadawaniu pytań, których inni się bali. Ich autorzy nie pozostawali obojętni wobec niesprawiedliwości, fałszu czy przemocy. Poprzez swoje słowa próbowali zrozumieć prawdę o człowieku i świecie. Każda z wyżej wymienionych książek pokazuje, że słowo może być silniejsze od władzy, a książka nawet jeśli ocenzurowana czy zakazana, potrafi przetrwać.
Zakazane książki przypominają nam, jak ważna jest wolność myśli i prawo do wyrażania własnego zdania. Bez nich nie byłoby prawdziwej kultury ani pełnego człowieczeństwa.
Jeśli chcesz nas wesprzeć, postaw nam KAWĘ! Zastrzyk energii gwarantowany!
Więcej ciekawostek o literaturze znajdziesz na naszym Facebooku, X-ie (dawniej Twitterze) i Instagramie!
Spodobał Ci się ten artykuł? Udostępnij go znajomym!